Nam Trân – "thi sĩ của xứ Huế"
VĂN THÀNH LÊ
Chủ Nhật, 28/10/2018, 15:34 [GMT+7].
ĐNO - Ngày 29-4-2016, Lễ khai mạc Festival Huế lần thứ IX năm
2016 diễn ra ở Quảng trường Ngọ Môn - Đại Nội Huế bằng một chương trình nghệ
thuật có chủ đề “Huế Đẹp và Thơ”. Các “tín đồ” của thơ ca cảm thấy Huế gần lại
với mình hơn, bởi tên chủ đề cũng là tựa đề tập thơ của một nhà thơ “học trò xứ
Quảng ra thi”, vì yêu cái đẹp của Huế mà để cho tứ thơ của mình bàng bạc khắp
vùng đất Thần kinh.
Người yêu đặc sản quê mình
Không xa ngã ba Huế về phía tây là Bến xe Đà Nẵng, nơi có những
chuyến xe ngày đêm đi về. Đối diện với bến xe trên đường Tôn Đức Thắng có một
con đường mang tên Nam Trân. Đó là tên một loại trái cây nổi tiếng xứ Quảng có
“tục danh” loòng boong hay lòn bon, và cũng là bút danh của một nhà thơ, dịch
giả, hội viên sáng lập Hội Nhà văn Việt Nam.
Nam Trân (1907 - 1967), tên thật là Nguyễn Học Sĩ, sinh quán
làng Phú Thứ Thượng, nay thuộc xã Đại Quang, huyện Đại Lộc, tỉnh Quảng Nam.
Từ nhỏ cho đến năm 12 tuổi, ông học chữ Hán, sau đó ra Huế học
Trường Quốc học, rồi ra Hà Nội học Trường Bưởi. Sau khi nhận bằng tú tài bản xứ,
ông đi làm Tham tá Tòa Khâm sứ Huế, sau đó làm Tá lý Bộ Lại (tòng tam phẩm) và
Thị lang Bộ Lại (chánh tam phẩm), Án sát tỉnh Bình Định.
Bút danh Nam Trân của ông gắn với quả nam trân, tên gọi “quý tộc”
của một loại cây trái bình dân có tên là loòng boong, một sản vật của núi rừng
Đại Lộc quê ông. Trái loòng boong còn được gọi với nhiều tên khác nhau như bòn
bon, phụng quân, dâu da... Tên gọi nam trân xuất phát từ một số giai thoại xứ
Quảng.
Tương truyền, khi tướng nhà Tây Sơn đánh chiếm Phú Xuân, chúa Định
Vương phải bỏ chạy vào đất Quảng Nam. Tại đây, lại bị quân Tây Sơn đánh bại nên
chúa phải lánh lên vùng núi Đại Lộc, trong lúc đói mệt thì gặp một rừng cây
loòng boong, bèn hái mấy trái, lấy móng tay bấm lên vỏ rồi ăn thử. Thấy trái
thơm ngọt lạ lùng và nhờ đó đã cứu được cơn đói, chúa bèn đặt tên là “nam
trân”, nghĩa là món ăn quý hiếm ở phương nam.
Cũng có truyền thuyết cho rằng người bị quân Tây Sơn truy đuổi
và gặp trái loòng boong là Nguyễn Ánh (lúc đó chạy theo chúa Định Vương vào Quảng
Nam). Do đó, khi Nguyễn Ánh lên ngôi lấy vương hiệu Gia Long, bèn ban tên “nam
trân” cho loại trái cây rừng đã từng cứu ông và quân sĩ.
Đến triều Minh Mạng, quy định mỗi mùa trái nam trân chín, Quảng
Nam phải tiến cống về kinh đô sáu giỏ. Khi đúc Cửu đỉnh, vua cho khắc quả nam
trân lên Nhân đỉnh cùng với một số hình tượng khác như mặt trăng, biển Nam, núi
Ngự Bình, sông Hương, lúa nếp, hoa sen...
Trong bài viết “Vài thổ âm, thổ ngữ của người Quảng” đăng trong
cuốn Người Quảng Nam (NXB Đà Nẵng, 2007), nhà thơ Lê Minh Quốc cho rằng Nguyễn
Học Sĩ chọn bút danh Nam Trân là do nhà thơ quá yêu mến đặc sản của quê mình,
loại trái cây còn lưu lại trong ca dao xứ Quảng: Trái loòng boong trong tròn,
ngoài méo/ Trái thầu đâu trong héo, ngoài tươi/ Thương em ít nói, ít cười/ Ôm
duyên mà đợi chín mười con trăng...
Trong những tháng năm đi học ở Huế, Nguyễn Học Sĩ hẳn đã tha thẩn
qua các lăng tẩm, đền đài đất kinh đô. Hẳn đã trầm ngâm bên Nhân đỉnh, lòng dấy
lên bao cảm xúc đầy vẻ thành kính khi chạm tay vào những nét chạm trổ có hình dạng
loại cây trái quê mình, để rồi khi viết nên những vần thơ đầu tiên trong đời,
ông ký tên mình là Nam Trân...
Nặng tình với Huế
Bấy giờ, Nam Trân có thơ đăng trên các báo, tạp chí như: An Nam
tạp chí, Nam Phong tạp chí, Phong hóa, Tràng An, Sông Hương... Năm 1939, ông xuất
bản tập thơ đầu tay Huế, Đẹp và Thơ. Dù sau này ông còn có các tác phẩm như Ca
dao thi đua, Vườn hạnh phúc, nhưng Huế, Đẹp và Thơ mới là thi tập đưa ông bước
lên “chiếu trên” của phong trào Thơ mới và mang đến cho ông danh hiệu “Thi sĩ của
xứ Huế”.
Huế Đẹp và Thơ gồm 50 bài, chủ yếu là những sáng tác về con người
và cảnh vật xứ Huế. Về tập thơ gắn liền với tên tuổi ông, tác giả Đặng Thị Hảo,
người phụ trách mục từ “Nam Trân” viết trong Từ điển Văn học Bộ mới (NXB Thế Giới,
2004):
“Mặc dù tắm trong bầu không khí u buồn của “Thơ mới”, Huế Đẹp và
Thơ vẫn không có cái vẻ buồn mơ màng thường thấy trong những sáng tác văn học của
thời kỳ này”.
Hoài Thanh - Hoài Chân đã “điểm danh” ông trong cuốn Thi nhân Việt
Nam 1932 - 1941 với bản in lần đầu năm 1942 do Nguyễn Đức Phiên xuất bản bằng
những lời khiến những ai làm thơ về Huế cảm thấy ít nhiều... đố kỵ: “Tả cảnh Huế
chưa ai bằng Nam Trân”.
46 nhà thơ cùng với tuyển 169 bài thơ lọt vào “mắt xanh” của
Hoài Thanh-Hoài Chân trong sách đã dẫn. Trong đó, Nam Trân có 7 bài, cùng số lượng
với hai nhà thơ lẫy lừng trong Nam ngoài Bắc là Hàn Mặc Tử và Thế Lữ. Trong 4
nhà thơ đồng hương xứ Quảng được chọn vào tác phẩm này, Nam Trân có lượng bài
thơ nhiều nhất, xếp sau đó là Phạm Hầu, Xuân Tâm (cùng 2 bài) và Hằng Phương (1
bài).
Lý giải cho nhận định “Tả cảnh Huế chưa ai bằng Nam Trân”, Hoài
Thanh - Hoài Chân viết trong sách đã dẫn:
“Thơ Nam Trân thường mỗi bài là một bức tranh nhỏ trong ấy thế
nào cũng có ít điều nhận xét đặc sắc. Thỉnh thoảng người cũng ghép vào trong cảnh
một ít tình. Nhưng đầu người có nói đến tình yêu, lời thơ vẫn mực thước, vẫn
không mất vẻ thiên nhiên. Điều ấy thấy ngay ở bài đầu quyển "Huế, Đẹp và
Thơ": một mẩu cảnh xinh xinh, một chút tình phảng phất trong những vần nhịp
nhàng và lặng lẽ như giòng Hương Thủy trong veo.
"Sóng lòng" thi nhân có xao động cũng chỉ trong khoảng
khắc nhưng mặt nước sông kia mà thôi. Ý thơ nhẹ nhàng, điệu thơ uyển chuyển”.
Nhà văn Nguyễn Khắc Phê, kể lại một chi tiết đáng nhớ trong bài
viết “Nam Trân với Huế” đăng trong cuốn “Hiện thực và sáng tạo tác phẩm văn nghệ”
(NXB Hội Nhà văn – 2006) của mình. Tháng 10-1997, giới văn nghệ sĩ tổ chức trọng
thể lễ kỷ niệm 90 năm ngày sinh và 30 năm ngày mất của Nam Trân tại Hà Nội.
Một năm trước đó, chuẩn bị tái bản tập thơ "Huế, Đẹp và
Thơ" vào dịp kỷ niệm, nhưng gia đình nhà thơ Nam Trân không tìm đâu ra bản
in ngày trước. Khi bà Nguyễn Thị Lệ - em gái nhà thơ và là một cựu nữ sinh Đồng
Khánh Huế, viết thư cho nhà văn Nguyễn Khắc Phê và ông đã nhờ ông Hồ Tấn Phan
tìm được tập thơ in lần đầu.
Nhờ đó, "Huế, Đẹp và Thơ" đã được tái bản rất đẹp với
trang bìa màu tím Huế, kịp đến với bạn đọc cả nước đúng vào dịp kỷ niệm 90 năm
ngày sinh của nhà thơ Nam Trân.
Nam Trân, trong tác phẩm của mình, có lẽ đã yêu Huế hơn cả người
con xứ Huế, như cách nói của Hoài Thanh-Hoài Chân gần 50 năm trước: “Thiết tưởng
vị tình láng giềng đất Quảng Nam không thể gửi ra xứ Huế món quà nào quý hơn nữa:
lần thứ nhất những vẻ đẹp xứ này được diễn ra thơ”.
Người dịch thơ Ðường xuất sắc
Sau Cách mạng Tháng Tám, Nam Trân tham gia kháng chiến, công tác
ở Ủy ban Kháng chiến Hành chính huyện Đại Lộc, Ủy ban Kháng chiến Hành chính tỉnh
Quảng Nam, rồi làm Chánh văn phòng Ủy ban Kháng chiến Hành chánh Liên khu 5.
Năm 1954, ông tập kết ra Bắc. Là hội viên sáng lập Hội Nhà văn
Việt Nam (từ năm 1957), ông công tác ở Ban Chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam. Năm
1959, ông công tác tại Viện Văn học, chuyên về dịch thuật.
Ông cũng là một trong những cán bộ giảng dạy lớp đại học Hán Nôm
đầu tiên ở miền Bắc, do Ủy ban Khoa học xã hội Việt Nam tổ chức. Nam Trân là
người chủ trì dịch tập Ngục trung nhật ký xuất bản lần đầu năm 1960.
Ông là người tuyển và tham gia dịch Thơ Đường (2 tập), Thơ Tống,
Thơ và từ của Mao Trạch Đông, Thơ văn Lý Trần, Thơ Quách Mạt Nhược, Người Xô Viết
chúng tôi (với các bút danh: Nam Trân, Tương Như...).
Bài Đăng cao (Lên cao) của Đỗ Phủ có 2 câu luận: Vạn lý bi thu
thường tác khách/ Bách niên đa bệnh độc đăng đài (Nơi xa xôi buồn thu vì thường
ở quê người/ Suốt đời lắm bệnh, một mình lên đài ngắm cảnh).
Một số nhà thơ Việt Nam có các bản dịch bám sát với bản gốc,
riêng ông thì khác.
Muôn dặm quê người thu não cảnh/ Một thân già yếu bước lên lầu
(Tản Đà)
Muôn dặm buồn thu thường lẻ khách/ Một thân già bệnh bước lên
đài (Khương Hữu Dụng)
Muôn dặm sầu thu thêm não khách/ Một thân đa bệnh bước lên đài
(Bùi Khánh Đản)
Nam Trân, khi dịch câu thơ nổi tiếng này, có lẽ đã lắng lòng hóa
thân thành nhà thơ Trung Hoa nổi bật thời kỳ nhà Đường một mình bước lên đài
cao với nỗi “bi thu” nơi đất khách quê người và viết nên những câu thơ đẹp chẳng
thua gì nguyên tác:
Thu quạnh nghìn khơi lòng khách não/ Đài cao trăm bệnh chiếc
thân mòn.
Tác giả Doãn Thu Tơ trong bài viết “Kỷ niệm 100 năm ngày sinh cố
nhà thơ - dịch giả Nam Trân” đã dẫn lời TS. Lê Thị Dục Tú, rằng thơ và dịch thuật
của Nam Trân đem đến nét đặc sắc riêng cũng như những giá trị to lớn khi đặt nó
vào ý thức canh tân văn học của các nhà văn Việt Nam trong những năm 30 thế kỷ
XX.
Chính ý thức này đã nhanh chóng đưa văn học Việt Nam hoàn thành
tiến trình hiện đại hóa văn học, đưa nền văn học của dân tộc ta không chỉ thoát
khỏi sự nô dịch của văn học phương Tây mà còn hòa nhập và trở thành một bộ phận
của văn học thế giới.
Nam Trân không chỉ là “thi sĩ của xứ Huế” mà còn là “một tài hoa
xứ Quảng”, theo cách gọi của nhà nghiên cứu Huỳnh Văn Hoa trong một bài viết
nhân kỷ niệm 110 năm ngày sinh và 50 năm ngày mất của nhà thơ:
“Tưởng nhớ Nam Trân là tưởng nhớ một con người suốt một đời phấn
đấu cho cái đẹp của văn học nước nhà, truyền thụ cái tinh tế của văn hóa phương
Đông, góp phần đào tạo nhiều chuyên gia Hán học cho các ngành khoa học xã hội
Việt Nam”.
https://baodanang.vn/tac-gia-xu-quang/201810/nam-tran-thi-si-cua-xu-hue-3121434/
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét